Meer dan veertig vooraanstaande internationale wetenschappers namen ontslag bij de redactie van het wetenschappelijke tijdschrift Neuroimage, dat wordt uitgegeven door Elsevier. Ze protesteren tegen de ‘hebzucht’ van de uitgever, die wetenschappers laat betalen voor de publicatie van hun eigen onderzoeken. Dit ‘open access’-beleid speelt al enige jaren in de wereld van de wetenschappelijke publicaties. De vraag is alleen of wetenschappers niet de dupe zijn van hun eigen wens voor meer transparantie.
Er worden enorme winsten gemaakt binnen wetenschappelijke uitgeverijen. Dat gebeurde voorheen omdat wetenschappers flinke bedragen neertelden voor de abonnementen op wetenschappelijke tijdschriften om zo toegang te krijgen tot belangrijke artikelen binnen hun specialisme. De wens voor meer toegang en transparantie van publicaties over wetenschappelijk onderzoek speelt al jaren. Er is een sterke maatschappelijke ambitie om wetenschappelijke kennis ‘open access’ te maken. En dus gingen wetenschappelijke uitgevers op zoek naar een nieuw verdienmodel.
Onethisch om wetenschappers te laten betalen voor publicatie
Neuroimage is wereldwijd de meest toonaangevende publicatie voor onderzoek naar hersenen. Het tijdschrift, van de Nederlandse uitgever Elsevier, is inmiddels ‘open access’. In plaats van een betaalmuur of abonnement worden de kosten voor publicatie verhaald op de wetenschappers zelf. Auteurs betalen nu meer dan £2.700 voor een onderzoeksartikel in Neuroimage, zo meldt de Guardian. Volgens de opgestapte redactie is dit onethisch en staat het bedrag niet in verhouding tot de kosten voor de productie van de magazines zelf. Professor Chris Chambers, van de Universiteit van Cardiff en redactielid van Neuroimage, zegt tegen de Gaurdian: “Elsevier jaagt op de academische gemeenschap en claimt enorme winsten terwijl hij weinig waarde toevoegt aan de wetenschap.”
Delen van kennis
Stephan de Valk is directeur van de Nederlandse branchevereniging MEVW (Media voor Educatie, Vak en Wetenschap). De MEVW vertegenwoordigt wetenschappelijke en educatieve uitgevers zoals Elsevier, Springer Nature, Wolters Kluwer, Noordhoff, ThiemeMeulenhoff en nog 70 andere bedrijven. “Wij hebben als branchevereniging de visie dat het delen van kennis de bron van vooruitgang is. Daarom staan wij als branche ook voor open access binnen de wereld van wetenschappelijke publicaties”, zegt De Valk.
Op de website van MEVW staat een goede definitie: ‘Open Access is een brede internationale beweging die streeft naar gratis en open online toegang tot wetenschappelijke publicaties en data. Een publicatie wordt gedefinieerd als ‘open access’ wanneer er geen financiële, wettelijke of technische belemmeringen zijn om toegang te krijgen.
Wetenschappelijke uitgevers hebben ook kosten
De Valk benadrukt dat de trend van open access niet nieuw is. Al jaren is er vanuit de maatschappij de wens om wetenschappelijke informatie zo makkelijk en zo breed mogelijk toegankelijk te laten zijn. “Wij ondersteunen dat, maar het uitgeven van wetenschappelijke informatie brengt natuurlijk kosten met zich mee.” Hij legt uit dat wetenschappelijke uitgeverijen nu werken met ‘Author Processing Cost’ (APC). Aan auteurs wordt gevraagd om mee te betalen aan publicatie. En die bedragen kunnen dus wel oplopen tot bijna 3000 euro. “In de praktijk zijn het vooral de instellingen waaraan wetenschappers verbonden zijn, zoals universiteiten, die de rekening oppakken”, legt De Valk uit.
De APC van Neuroimage is lager dan die van de direct concurrerende tijdschriften”, zegt een woordvoerder van Elsevier. “En dat terwijl de kwaliteit hoger is. De hoogte van de APC wordt vastgesteld op basis van de volgende criteria: de kwaliteit van het tijdschrift, de redactionele en technische processen (sommige journal workflows zijn gecompliceerder dan andere), de concurrentiepositie, de marktomstandigheden en andere omzetstromen voor het tijdschrift (bijvoorbeeld advertentie-inkomsten).” Elsevier zit onder het marktgemiddelde met de prijzen die zij vragen aan de auteurs van wetenschappelijke artikelen, aldus de woordvoerder.
Niet elk wetenschappelijk artikel wordt gepubliceerd
Op de vraag of hoge APC’s gerechtvaardigd zijn, zegt De Valk: “Wetenschappelijke tijdschriften uitgeven is een vak apart. Veel van deze tijdschriften hebben een enorme toegevoegde waarde.”
De Valk legt uit dat van alle artikelen die worden aangeboden bij wetenschappelijke tijdschriften, maar een fractie daadwerkelijk wordt gepubliceerd. “Er is dan een uitvoerige peer review nodig. En onderzoeken worden ook in context geplaatst met bredere data, die bij de uitgever beschikbaar is. Alleen als een artikel leidt tot publicatie wordt er een APC gevraagd .”
Bij Elsevier worden er op jaarbasis 2.5 miljoen artikelen aangeboden. “Alle 2,5 miljoen submissies worden echter gereviewd door editors en reviewers. Elsevier werkt met 30.000 editors wereldwijd die ook betaald moeten worden voor hun werk”, zegt een woordvoerder bij navraag.
Nederland loopt voorop in de open access-beweging
Meer dan 80% van wetenschappelijke publicaties in Nederland is vrij toegankelijk. Volgens De Valk nemen de grotere uitgeverijen in Nederland het voortouw in de transitie van businessmodellen, waar de paywall wordt vervangen door APC’s. Wetenschappelijke tijdschriften maken daarvoor contractuele afspraken met de universiteiten voor de publicatie van onderzoeken. Alleen lukt dat niet in alle wetenschappelijke kringen. “Wij vragen aandacht voor de gespecialiseerde wetenschappelijke uitgeverijen, die het niet gaan redden met het APC-model alleen. Sommige kleine uitgevers zijn echt de lijm binnen een wetenschappelijke community. Die titels moeten wat langer de tijd krijgen om hun plannen aan te passen aan het open access-model. En soms moet er ook worden gesproken over uitzonderingen, omdat tijdschriften anders verdwijnen”, zegt De Valk.
Hebben wetenschappers nog wel een uitgever nodig?
En dan rijst de vraag: waarom hebben universiteiten nog een wetenschappelijk tijdschrift nodig? Sinds het wegvallen van het monopolie van uitgevers, zo’n 25 jaar geleden, zie je heel veel organisaties zelf (online) tijdschriften uitbrengen, of podcast en nieuwsbrieven. Er staat organisaties, zoals universiteiten of wetenschappelijke netwerken, niets in de weg om zelf content te produceren en te delen met hun achterban.
Zo ook voor de neurowetenschappers. De gehele redactie van Neuroimage heeft besloten om een nieuw, non-profit en open access tijdschrift te starten. Zij dringen er bij collega-wetenschappers op aan om Elsevier de rug toe te keren.
Elsevier, onderdeel van RELX, publiceert ongeveer 18% van ‘s werelds wetenschappelijke artikelen. Het bedrijf verdient miljarden. Het rapporteerde in 2022 omzetstijging van 9% en een winststijging van 15%. Een woordvoerder van Elsevier besluit: “Dan rijst de vraag of wetenschappers zich niet volledig moeten kunnen focussen op dat wat ze het beste kunnen: baanbrekend onderzoek waardoor we wereld vooruit helpen.”
